Θεολογία, Ψυχολογία καί Νευροεπιστήμη

Θεολογία, Ψυχολογία καί Νευροεπιστήμη

Σεβ. Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Ιεροθέου

(Περίληψη)

Η Εισήγηση τήν οποία έχω ετοιμάσει έχει μεταφρασθή στήν ρουμανική γλώσσα καί έχει ήδη δημοσιευθή σέ βιβλίο καί σάς έχει δοθή. Περιλαμβάνει τέσσερα σημεία, ήτοι: Πρώτον, πώς έφθασα νά ασχοληθώ μέ τό θέμα καί νά γράψω τό βιβλίο «Ορθόδοξη Ψυχοθεραπεία» δεύτερον, ο όρος «ορθόδοξη ψυχοθεραπεία» έχει γίνει αποδεκτός από τήν Αμερικανική Ψυχολογική Εταιρεία τρίτον, ποιές είναι οι βασικές αρχές τής Ορθόδοξης Ψυχοθεραπείας καί τέταρτον, τό έργο τής Εκκλησίας από πλευράς σύγχρονης ψυχολογίας καί νευροεπιστήμης.

Στήν συνέχεια, θά τονίσω τρία άλλα σημεία, ως εισαγωγικά στό παρόν Συνέδριο καί άν χρειασθή θά επανέλθω στήν συζήτηση καί θά απαντήσω σέ τυχόν διευκρινιστικές ερωτήσεις.

1. Η ορθόδοξη ανθρωπολογία

Είναι σημαντικό νά εξετασθή ποιά είναι η ορθόδοξη ανθρωπολογία, δηλαδή ποιά είναι η διδασκαλία τής Ορθόδοξης Εκκλησίας γιά τόν άνθρωπο. Άν δέν ερευνηθή αυτό τό σημείο δέν θά μπορέσουμε νά δούμε τό ποιμαντικό έργο τής Εκκλησίας γιά τόν άνθρωπο.

Είναι σαφής η διδασκαλία τής Εκκλησίας ότι ο άνθρωπος είναι δισύνθετος, αποτελείται από ψυχή καί σώμα σέ μιά ενότητα. Υπάρχει δέ μεγάλη σχέση μεταξύ τους, όπως δύο ερωτευμένοι, κατά τήν εικόνα πού χρησιμοποιούν οι Πατέρες τής Εκκλησίας. Είναι μυστήριο πώς ενώθηκε η ψυχή μέ τό σώμα κατά τήν σύλληψη, αλλά είναι καί μυστήριο πώς χωρίζεται η ψυχή από τό σώμα κατά τόν θάνατο.

Η ψυχή συνδέεται στενά μέ τήν ζωή, δηλαδή δέν υπάρχει ζωή στό σώμα χωρίς τήν ύπαρξη τής ψυχής, καί επομένως η ψυχή ενεργεί σέ όλο τό σώμα, διαφοροτρόπως. Δέν συγκρατεί τό σώμα τήν ψυχή, αλλά η ψυχή κρατά σέ ενότητα τό σώμα.

Ο άνθρωπος, όμως, από τήν δημιουργία του έχει καί τήν Χάρη τού Θεού, τό λεγόμενο «πνεύμα». Δέν πρόκειται γιά τό τρισύνθετο, αλλά γιά τήν Χάρη τού Θεού πού χαρίτωνε τούς Πρωτοπλάστους καί στήν ψυχή καί στό σώμα.

Συγχρόνως ο άνθρωπος, κατά τήν διδασκαλία τής Παλαιάς Διαθήκης, είναι δημιουργημένος κατ’ εικόνα καί καθ’ ομοίωση Θεού. Τό κατ’ εικόνα είναι τό λογικό καί τό αυτεξούσιο, τό καθ’ ομοίωση είναι η θέωση. Έτσι, ο άνθρωπος από τήν δημιουργία του έχει ορμή νά οδηγηθή πρός τόν Θεό, νά γίνη θεούμενος. Επομένως, δέν αρκεί η βιολογική ζωή, ούτε τό λογικό καί τό αυτεξούσιο, αλλά η κοινωνία τού ανθρώπου μέ τόν Θεό, η θέωση, ο αγιασμός, η τελείωση.

Ο Απόστολος Παύλος κάνει λόγο στίς Επιστολές πού απέστειλε στούς Χριστιανούς τών Εκκλησιών τίς οποίες ίδρυσε, γιά τόν σαρκικό, ψυχικό καί πνευματικό άνθρωπο. Ο σαρκικός καί ψυχικός είναι αυτός πού έχει όλα τά στοιχεία τού ανθρώπου, τίς ικανότητες, αλλά δέν έχει τό Άγιον Πνεύμα. Ο πνευματικός άνθρωπος είναι αυτός πού έχει ψυχή καί σώμα, αλλά καί τά δύο αυτά στοιχεία χαριτώνονται από τό Άγιον Πνεύμα.

Έτσι, πνευματική ασθένεια, γιά τήν οποία κάνει λόγο η Ορθόδοξη θεολογία, είναι η στέρηση τού Αγίου Πνεύματος, τό νά παραμένη ο άνθρωπος στήν φυσική ανθρωπολογία, στό σώμα καί τήν ψυχή, καί νά μή φωτίζεται καί αγιάζεται από τό Άγιον Πνεύμα. Μέσα από αυτήν τήν προοπτική κάνουμε λόγο γιά πνευματικές ασθένειες πού πρέπει νά θεραπευθούν, ώστε νά ικανοποιηθή ο απώτερος σκοπός τής δημιουργίας τού ανθρώπου. Ο Χριστός είναι θεραπευτής, γιατί θεραπεύει τίς πνευματικές ασθένειες, οι οποίες θεραπείες έχουν συνέπειες καί στό σώμα καί μερικές φορές ο Χριστός θεραπεύει καί σωματικές ασθένειες, όπως τό βλέπουμε στά θαύματα πού επετέλεσε καί επιτελεί διά τών αγίων.

2. Διάκριση λογικής καί νοεράς ενεργείας

Η ψυχή, κατά τήν διδασκαλία τού αγίου Γρηγορίου τού Παλαμά, «πανταχού τού σώματός εστιν». Συγχρόνως, είναι ενιαία καί πολυδύναμη, δηλαδή έχει πολλές δυνάμεις πού λειτουργούν παράλληλα. Μεταξύ τών δυνάμεων αυτών είναι η λογική ενέργεια καί η νοερά ενέργεια.

Η λογική ενέργεια τής ψυχής λειτουργεί στόν εγκέφαλο τού ανθρώπου καί χρησιμοποιεί όλα τά στοιχεία του γιά νά εκφρασθή. Είναι γνωστόν από τήν σύγχρονη νευροεπιστήμη ότι ο εγκέφαλος τού ανθρώπου είναι ένα εργοστάσιο παραγωγής ενέργειας καί χημικών ενώσεων. Η ενέργεια παράγει χημικές ενώσεις (νευροδιαβιβαστές) καί οι χημικές ενώσεις παράγουν ενέργεια. Έτσι μεταδίδονται οι πληροφορίες στό κεντρικό νευρικό σύστημα, σχηματίζονται οι σκέψεις καί τά συναισθήματα. Οι νευρώνες, οι συνάψεις τών νευρώνων καί η έκκριση τών νεβροδιαβιβαστών βοηθούν στήν εκδήλωση τής λογικής ενέργειας τής ψυχής τού ανθρώπου. Όταν καταστρέφεται τό όργανο τού εγκεφάλου, τότε δέν εκφράζεται η λογική ενέργεια, όπως όταν βλάπτεται ο οφθαλμός δέν λειτουργεί η αίσθηση τής οράσεως, ενώ υπάρχει τό όργανο τού οφθαλμού.

Στό θέμα αυτό έχει πολλά νά μάς διδάξη η σύγχρονη νευροεπιστήμη, τής οποίας μάλιστα ένας κλάδος της ονομάζεται νευροψυχολογία, η οποία αποδέσμευσε τήν ψυχολογία από τήν φιλοσοφία καί διαδοχικά τήν συνέδεσε μαζί της, οπότε στήν εποχή μας υπάρχει η λεγόμενη γνωσιακή νευροεπιστήμη. Τό λέγω αυτό γιατί σήμερα οι ψυχολόγοι, οι ψυχοθεραπευτές καί οι θεολόγοι πρέπει νά λαμβάνουν σοβαρώς υπ’ όψη τους τά πορίσματα τής νευροεπιστήμης. Έχουν γίνει πολλές ανακαλύψεις στό θέμα αυτό μέ τήν μέθοδο τής λειτουργικής απεικόνισης τού εγκεφάλου, πού δέν μπορούμε νά αγνοούμε.

Αυτό σημαίνει ότι η κακή λειτουργία τού κεντρικού νευρικού συστήματος επηρεάζει τήν ψυχολογία τού ανθρώπου, καθώς επίσης καί η κακή ψυχολογία τού ανθρώπου, επηρεάζει τήν λειτουργία τού εγκεφάλου, αφού υπάρχει μιά αλληλεξάρτηση μεταξύ γονιδίων καί περιβάλλοντος.

Η νοερά ενέργεια τής ψυχής στήν φυσική της κατάσταση πρέπει νά ευρίσκεται στήν καρδιά. Όταν οι Πατέρες κάνουν λόγο γιά καρδιά εννοούν τήν «βαθεία καρδία» πού βρίσκεται στό βάθος τής σαρκικής καρδιάς. Όσοι έχουν εμπειρία αυτής τής καταστάσεως κάνουν λόγο γιά θερμότητα, γιά σκίρτημα. Φαίνεται ότι αυτή η χαρά καί η αγάπη κάνουν καί τό σωματικό όργανο τής καρδιάς νά κινήται, οπότε εκεί αισθάνονται τήν νοερά ενέργεια.

Από τίς μελέτες πού έκανα στά κείμενα τών αγίων Πατέρων τής Εκκλησίας διαπίστωσα ότι αυτό πού οι άγιοι Πατέρες χαρακτηρίζουν καρδιά είναι τό παθητικό μέρος τής ψυχής, δηλαδή τό επιθυμητικό καί τό θυμικό. Πρόκειται γιά μιά πνευματική εμπειρία. Εκεί στήν καρδιά ενεργεί η νοερά ενέργεια, όταν αποσπασθή από τήν δυναστεία τής λογικής, τών παθών καί τού περιβάλλοντος, εκεί γίνεται η εσωτερική λεγομένη νοερά καί καρδιακή προσευχή, εκεί φανερώνεται ο Θεός.

3. Η παρά φύσιν καί υπέρ φύσιν λειτουργία τής λογικής καί νοεράς ενεργείας

Κατά τήν διδασκαλία τών Πατέρων τής Εκκλησίας ο άνθρωπος δέν είναι μόνος καί αυτόνομος στόν κόσμο. Υπάρχει ο Θεός πού τόν δημιούργησε καί ο διάβολος, πού ήταν αρχάγγελος-εωσφόρος καί εξέπεσε από αυτήν τήν δόξα καί έγινε σκοτεινό πνεύμα.

Έτσι, η Χάρη τού Θεού καί η ενέργεια τού διαβόλου ενεργούν στήν σχέση μεταξύ ψυχής καί σώματος καί στήν σχέση μεταξύ λογικής καί νοεράς ενέργειας. Η Χάρη τού Θεού διαπορθμεύεται από τήν ψυχή στό σώμα καί χαριτώνει τήν λογική ενέργεια γιά νά έχη αγαθούς λογισμούς καί νά προσεύχεται λογικά, καί τήν νοερά ενέργεια γιά νά προσεύχεται νοερά. Αλλά καί ο διάβολος επηρεάζει τήν ψυχή καί τό σώμα καί ενεργεί στήν λογική ενέργεια τού ανθρώπου μέ τούς κακούς λογισμούς, καί στήν νοερά ενέργεια τού ανθρώπου μέ τήν σκότωσή της.

Οι Πατέρες διδάσκουν ότι η ψυχή καί οι ενέργειές της λειτουργούν κατά φύσιν, παρά φύσιν καί υπέρ φύσιν. Η κατά φύσιν λειτουργία τής λογικής καί νοεράς ενέργειας τής ψυχής είναι νά παραμένουν στά φυσιολογικά επίπεδα καί νά εκδηλώνωνται μέ μιά συναισθηματική καί κοινωνική ισορροπία, καί νά έχουν κίνηση πρός τόν Θεό. Η παρά φύσιν λειτουργία τής λογικής καί νοεράς ενέργειας τής ψυχής είναι νά κινούνται μακράν τού Θεού καί μέ εμπάθεια πού εκδηλώνεται μέ οργή, επιθετικότητα, μίσος εναντίον τών ανθρώπων. Καί η υπέρ φύσιν κίνηση τής λογικής καί νοεράς ενέργειας τής ψυχής είναι όταν υπερβαίνωνται τά πάθη καί η λεγόμενη φυσική ισορροπία καί αναφέρωνται στόν Θεό, διά τού φωτισμού καί τής θεοπτίας.

Αυτή η ανάλυση έχει μεγάλη σημασία γιατί υπάρχουν καταστάσεις πού είναι τής θείας Χάριτος καί δέν μπορούν νά κατανοηθούν καί νά ερμηνευθούν από τήν ανθρώπινη επιστήμη. Όπως υπάρχουν εκδηλώσεις πού είναι δαιμονικές καί διαφέρουν σαφώς από τίς ψυχολογικές. Έτσι, πρέπει κανείς νά έχη διάκριση γιά τό πότε μιά αρρώστια είναι ψυχολογική ή ψυχιατρική, πότε είναι δαιμονική καί πότε μιά κατάσταση είναι τής θείας Χάριτος. Δηλαδή, πρέπει νά διακρίνωνται τά ενεργήματα τής θείας Χάριτος από τίς δαιμονικές ενέργειες καί τίς φυσικές καταστάσεις. Συγκεκριμένα, γιά τίς ασθένειες πρέπει νά ξεχωρίζεται πότε είναι σωματικές, πότε είναι ψυχολογικές, πότε είναι δαιμονικές καί πότε, αλλά καί πόσο υφίσταται η αλληλεπίδραση μεταξύ τους.

Μέ βάση τήν ανάλυση αυτή μπορούμε νά σχηματίσουμε τέσσερεις περιπτώσεις, όπως τίς έχει επισημάνει ο π. Ιωάννης Ρωμανίδης. Στήν πρώτη περίπτωση νά λειτουργή καλά η λογική ενέργεια καί νά μή λειτουργή καθόλου καλά ή νά υπολειτουργή η νοερά ενέργεια. Στήν δεύτερη περίπτωση νά μή λειτουργή καλά η λογική ενέργεια καί νά λειτουργή καλά η νοερά ενέργεια. Στήν τρίτη περίπτωση νά λειτουργούν καλά καί οι δύο ενέργειες, λογική καί νοερά. Καί στήν τέταρτη περίπτωση νά μή λειτουργούν καλά οι δύο αυτές ενέργειες.

Τό συμπέρασμα είναι ότι οι καλοί Πνευματικοί Πατέρες πρέπει νά γνωρίζουν τήν αρμοδιότητά τους, όπως τό ίδιο πρέπει νά γίνεται καί από τούς γιατρούς νευρολόγους- ψυχιάτρους καί τούς ψυχολόγους-ψυχοθεραπευτές, αλλά νά καθορίζουν καί τόν βαθμό καί τόν τρόπο τής συνεργασίας τους.

Ο σύγχρονος άνθρωπος έχει βαθύ πόνο, είναι ολόκληρος μιά πληγή, η οποία εκδηλώνεται σωματικά, ψυχολογικά καί πνευματικά καί πρέπει όλοι νά αγωνιζόμαστε καί νά συνεργαζόμαστε γιά νά τόν βοηθήσουμε. Έχουμε χρέος απέναντί του, όχι μόνο γιά νά αποκτήση σωματική υγεία καί ψυχολογική ισορροπία, αλλά νά ικανοποιήση τήν ορμή του πρός τόν Θεό.

Εκκλησιαστική Παρέμβαση Ιούνιος 2013

http://www.parembasis.gr/2013/13_06_17.htm

http://blogs.sch.gr/kantonopou/