"Η αγωνία και το άγχος των Χριστιανών"

"Η αγωνία και το άγχος των Χριστιανών"


"Η αγωνία και το άγχος των Χριστιανών"
Μητροπολίτου Ναυπάκτου Ιεροθέου, Θεραπευτική Αγωγή,
Εκδ. Ιεράς Μονής Γενεθλίου της Θεοτόκου (Πελαγίας)

Διαβάζοντας κανείς τελευταία διάφορες χριστιανικές περιοδικές εκδόσεις κλονίζεται ψυχολογικά. Αισθάνεται ένα "ψυχοπλάκωμα". Κατακλύζεται από αγωνία και στενοχώρια. Βλέπει όλους να πολεμούν την Εκκλησία και η Εκκλησία να... χάνεται!! Όλα είναι μαύρα! Θεοσκότεινα! Τίποτε καλό δεν μπορείς να συναντήσης! Λες και άνοιξαν οι πύλες της Κολάσεως για να καταπιούν τους ανθρώπους του Θεού και να εξαφανίσουν τα ίχνη τους από την γη. Έτσι, βρισκόμαστε σε μια αγωνία και αντιπαρατασσόμαστε σε άμυνα και επίθεση. Πολεμάμε τους λεγομένους "αθέους", που θέλουν να διαλύσουν την Εκκλησία, και κάνουμε τα πάντα για να μη κλονισθή η Ορθόδοξη Παράδοση. Όλα αυτά δημιουργούν μια επιπρόσθετη κατάθλιψη και αγωνία.

Δικαιολογείται όμως αυτή η αγωνία και η θλίψη; Νομίζω ότι τις περισσότερες φορές, για να μη τονίσω σε όλες τις περιπτώσεις, δεν δικαιολογείται. Αυτό για πολλούς λόγους...

Κατ’ αρχάς, γιατί η Εκκλησία βιώνει πάντα τον Σταυρό του Χριστού. Ένας αρχαίος εκκλησιαστικός συγγραφεύς ρωτά: Ποια γυναίκα θα παντρευόταν έναν εσταυρωμένο; Και όμως αυτό το έχει κάνει η Εκκλησία. Παντρεύτηκε έναν εσταυρωμένο. Δεν υπάρχει Ορθόδοξη τοπική Εκκλησία, που να μη δέχεται τον διωγμό. Μόνον που το είδος του διωγμού αλλάζει σε κάθε τόπο. Αλλού ο διωγμός είναι κατά μέτωπον και ανοιχτός, αλλού είναι εσωτερικός, με την εκκοσμίκευση, και αλλού είναι η ανθρωποκεντρικότητα, ακόμη και μέσα στο χώρο της θρησκείας. Εκκλησία χωρίς διωγμό είναι ανάξια της αποστολής της. Δεν νοείται Εκκλησία χωρίς επιθέσεις. Αυτό διδάσκει η ιστορία της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Άλλωστε, μια βασική διαφορά της Ορθοδοξίας από τον παπισμό είναι ότι οι Ορθόδοξοι είναι πάντα σταυρωμένοι, ενώ οι παπικοί είναι σταυρωτές. Αυτό γίνεται και με τους αληθινούς Χριστιανούς. Πότε και πού ο Χριστός μάς έδωσε την υπόσχεση ότι όλοι θα μας υπολογίζουν και θα μας σέβονται; Αντίθετα μάλιστα, ο Κύριος συνεχώς μιλούσε για τον διωγμό και την βίωση του Σταυρού.

Στο Ι΄ κεφάλαιο του κατά Ματθαίον Ευαγγελίου φαίνεται καθαρά η διδασκαλία του Χριστού για την σταυρική αποστολή των μαθητών Του. "Ιδού αποστέλλω υμάς ως πρόβατα εν μέσω λύκων... και έσεσθε μισούμενοι υπό πάντων δια το όνομά μου... ει τον οικοδεσπότην Βεελζεβούλ εκάλεσαν, πόσω μάλλον τους οικιακούς αυτού;... Μη νομίσητε ότι ήλθον βαλείν ειρήνην επί την γην` ουκ ήλθον βαλείν ειρήνην, αλλά μάχαιραν. Ήλθον γαρ διχάσαι άνθρωπον κατά του πατρός αυτού..." (Ματθ. ι΄, 16-36).

Ολόκληρο αυτό το κεφάλαιο μπορεί να αποτελέση καθημερινό ιεραποστολικό ανάγνωσμα. Μπορεί να το διαβάζουν κάθε μέρα οι Χριστιανοί. Γιατί, δυστυχώς, έχουμε μάθει στην τιμή και στον σεβασμό και δεν μπορούμε να ζήσουμε χωρίς αυτά.

Επίσης, ο Κύριος σε άλλα σημεία της διδασκαλίας Του τόνισε το υποχρεωτικό των διωγμών και των θλίψεων. "Εν τω κόσμω θλίψιν έξετε` αλλά θαρσείτε εγώ νενίκηκα τον κόσμον" (Ιω., ιστ’, 33).

Ο Ευαγγελιστής Ιωάννης, μένοντας σταθερά σε αυτήν την παράδοση, την οποία παρέλαβε από τον Κύριον, βεβαιώνει: "ο κόσμος ου γινώσκει υμάς, ότι ουκ έγνω αυτόν" (Α΄ Ιω. γ΄, 13).

Και ο μέγας Απόστολος των Εθνών Παύλος γράφει προς τους Κορινθίους: "ο Θεός ημάς τους αποστόλους εσχάτους απέδειξεν, ως επιθανατίους, ότι θέατρον εγενήθημεν τω κόσμω, και αγγέλοις και ανθρώποις` ημείς μωροί δια Χριστόν, υμείς δε φρόνιμοι εν Χριστώ` ημείς ασθενείς, υμείς δε ισχυροί` υμείς ένδοξοι, ημείς δε άτιμοι` άχρι της άρτι ώρας και πεινώμεν και διψώμεν και γυμνητεύομεν και κολαφιζόμεθα και αστατούμεν και κοπιώμεν εργαζόμενοι ταις ιδίαις χερσί` λοιδορούμενοι ευλογούμεν, διωκόμενοι ανεχόμεθα, βλασφημούμενοι παρακαλούμεν` ως περικαθάρματα του κόσμου εγενήθημεν, πάντων περίψημα έως άρτι" (Α΄ Κορ. δ΄, 9-13).

Μερικοί, βέβαια, ισχυρίζονται ότι άλλο είναι ο προσωπικός διωγμός και άλλο ο διωγμός της πίστεως και ότι στην μεν πρώτη περίπτωση πρέπει να κάνουμε υπομονή, στην δεύτερη όμως περίπτωση πρέπει να εξεγειρόμαστε. Το πράγμα όμως αυτό δεν είναι τόσο απλό, όσο φαίνεται. Πολλές φορές και τότε που ισχυριζόμαστε ότι αγωνιζόμαστε για την πίστη, ουσιαστικά προβάλλουμε τον εμπαθή εαυτό μας και αγωνιζόμαστε να τον στηρίξουμε. Είναι δε φοβερό ότι στον αγώνα αυτόν εκφράζουμε τα πάθη και ουσιαστικά προσπαθούμε να κατοχυρώσουμε τον άρρωστο εαυτό μας. Οι άγιοι, που ζουν μέσα στην απάθεια και την έλλαμψη, μπορούν να κάνουν ηρωικούς αγώνες για την διαφύλαξη της ορθοδόξου διδασκαλίας, όταν πρόκειται να χωθούν οι ασθενείς στην πίστη. Γι’ αυτό, όπως θα παρατηρηθή πιο κάτω, και όταν χρειασθή να γίνη "υπεράσπιση" της πίστεως, και τότε πρέπει να γίνεται μέσα από την ησυχία και την πληθωρική βίωση του Λόγου.

Πάντως, πρέπει να επανέλθω στο θέμα υποστηρίζοντας ότι δεν χρειάζεται αγωνία, ακριβώς γιατί ο σταυρός, ο διωγμός, είναι ο κλήρος του ορθοδόξου Χριστιανισμού. Μέσα από τον σταυρό βιώνουμε την εν Χριστώ ελευθερία. Και νοιώθουμε την ελευθερία ως υπέρβαση κυρίως του θανάτου. Ο Χριστός και οι του Χριστού καταργούν τον θάνατο και ζουν την αληθινή ζωή. Και όπου καταργείται ο θάνατος, εκεί δεν υπάρχει απολύτως κανένας κίνδυνος.

Νομίζω όμως ότι δεν δικαιολογείται μεγάλη αγωνία και για έναν άλλο λόγο. Γιατί το κακό αυτό (ο διωγμός) δεν είναι νέο φαινόμενο. Δεν πρέπει να βλέπουμε την ζωή μονοδιάστατα και πάντα μέσα από την δική μας προοπτική. Η προσπάθεια να αποδυναμωθή η πίστη και η παράδοση του λαού δεν γίνεται μόλις τώρα.

Είναι ένα φαινόμενο που στο δικό μας χώρο άρχισε να ενεργήται πριν από την επανάσταση του 1821 και συνεχίστηκε (για να ολοκληρωθή) μετά την επανάσταση. Η εκκοσμίκευση από τότε άρχισε να τρώη το μεδούλι της κοινωνίας μας. Από την απελευθέρωση της Ελλάδος άρχισε η εκδυτικοποίηση της ζωής μας. Και αυτήν την εκδυτικοποίηση την συναντάμε παντού. Στο δίκαιο, στην παιδεία, στην θρησκεία, στην ψυχαγωγία κλπ.

Όλα έχουν αλλοιωθή. Και αυτό έγινε σε τέτοιο βαθμό, ώστε ο στρατηγός Μακρυγιάννης να γράφη: "Αν μας έλεγε κανένας αυτήνη την λευτεριά οπού θα γευόμαστε, θα περικαλούσαμε τον Θεόν να μας αφήση εις τους Τούρκους άλλα τόσα χρόνια, όσο να γνωρίσουν οι άνθρωποι τι θα πη πατρίδα, τι θα ειπή θρησκεία, τι θα ειπή φιλοτιμία, αρετή, τιμιότη". Άλλωστε, ο Μαρξισμός είναι αποτέλεσμα και δημιούργημα της δυτικής μεταφυσικής. Τόσο ο Καπιταλισμός όσο και ο Μαρξισμός γεννήθηκαν στον χώρο της Δύσεως και έπειτα ήλθαν με διαφόρους τρόπους και στον δικό μας χώρο. Επομένως, ο αγώνας δεν είναι τωρινός. Ούτε τώρα κλονιζόμαστε πάρα πολύ.

Ακόμη δεν δικαιολογείται πολλή αγωνία, γιατί έχουμε δεδομένη την νίκη. Ο χριστιανικός λόγος είναι σαν την ζύμη που αρτοποιεί τον κόσμο. Η γη αυτομάτως καρποφορεί. Η δύναμη του λόγου του Θεού είναι ανέκφραστη. Ο Ευαγγελιστής Ιωάννης γράφει: "Παν το γεγενημένον εκ του Θεού νικά τον κόσμον` και αύτη εστίν η νίκη η νικήσασα τον κόσμον, η πίστις ημών. Τις εστιν ο νικών τον κόσμον ει μη ο πιστεύων ότι Ιησούς εστιν ο υιός του Θεού;" (Α΄ Ιω. ε΄, 4-5).

Έχει τονισθή προηγουμένως ότι μερικές φορές, για να μην αλλοιωθή η αποκάλυψη που παραδόθηκε από τον Θεό στους αγίους, πρέπει να γίνεται αγώνας. Δεν ισχυριζόμαστε ότι πάντοτε πρέπει να σιωπούμε. Πρέπει να δίνουμε λόγο σε κάθε έναν που το απαιτεί. Αλλά αυτό, νομίζω, πρέπει να γίνεται κάτω από ορισμένες απαραίτητες προϋποθέσεις που συνιστούν ορθόδοξο ήθος, γιατί διαφορετικά ο αγώνας είναι εντελώς ανώφελος.

α) Μπορούμε να μιλάμε σε θέματα που αλλοιώνουν το δόγμα της Εκκλησίας. Γιατί όταν αλλοιωθή το δόγμα, τότε έρχεται σύγχυση και στην ζωή. Οι Πατέρες μιλούσαν σε σοβαρά ζητήματα, που είχαν συνέπειες σε αυτήν την ίδια την ζωή.

β) Χρειάζεται ανύστακτη προσοχή για να μη πολιτικοποιήται ο λόγος μας περί της αληθείας. Δυστυχώς, ζούμε σε μια εποχή που όλα πολιτικοποιούνται. Είναι, νομίζω, πολύ φοβερό, θα τολμούσα να ισχυρισθώ, μεγάλο αμάρτημα να πολιτικοποιούμε τους αγώνες για την ορθόδοξη πίστη και αλήθεια. Και αυτή η πολιτικοποίηση γίνεται χωρίς να το καταλαβαίνουμε. Υπάρχουν παρατάξεις που εκμεταλλεύονται πολιτικά και τα θέματα της θρησκείας.

Οι άγιοι Μάρτυρες απολογούμενοι ηρκούντο να ομολογούν ότι πιστεύουν στον Χριστό και ότι δεν Τον αρνούνται. Ήταν λιτοί στις εκφράσεις και ήρεμοι στις απαντήσεις καθ’ όλη την ανακριτική διαδικασία, ακόμη και στα φοβερά μαρτύρια που τους υπέβαλαν. Είχαν ειρήνη εσωτερική, δείγμα πληρότητός τους από το Πανάγιο Πνεύμα. Αντίθετα, όταν υπήρξαν περιπτώσεις που μάρτυρες μετά την ομολογία του Χριστού προέβησαν και σε πολιτικές πράξεις, η Εκκλησία δεν τους κατέταξε στον χορό των αγίων Μαρτύρων.

Όταν κάποιος έσχισε το αυτοκρατορικό διάταγμα περί των διωγμών, η Εκκλησία το θεώρησε αυτό πολιτική πράξη και δεν τον "κανόνισε" στην χορεία των Μαρτύρων. Δυστυχώς, σήμερα εν ονόματι του Χριστού και της διαφυλάξεως της Ορθοδόξου Παραδόσεως, προβαίνουμε και σε πολιτικές ενέργειες, πράξεις. Αυτό όμως δεν είναι ορθόδοξο. Πολλές φορές διερωτώμαι μήπως εμείς οι Χριστιανοί με τις άστοχες ενέργειές μας ερεθίζουμε τους λεγομένους "αθέους"; Δυστυχώς, σε πολλές περιπτώσεις αυτό είναι πραγματικότης. Πάντως, η Εκκλησία δεν πρέπει να εισέρχεται στην διαίρεση της κοινωνίας με σκοπό να συντηρή αυτήν την διαίρεση, αλλά να καλή την κοινωνία στην ενότητα. Αυτό είναι έργο σταυρικό.

γ) Όταν χρειασθή να μιλήσουμε πρέπει να το κάνουμε χωρίς φόβο και αγωνία. Εννοώ ότι δεν πρέπει να βλέπουμε συνεχώς γύρω και έξω από μας εχθρούς που θέλουν να μας καταστρέψουν. Δυστυχώς, τις περισσότερες φορές αντιμετωπίζουμε κάθε προσωπική σκέψη σαν αίρεση και τον έχοντα ή λέγοντα αυτήν την σκέψη σαν αιρετικό ή εχθρό της πίστεως και επικίνδυνο στοιχείο στην κοινωνία. Με αυτόν τον τρόπο βλέπουμε το πρόβλημα έξω από μας και όχι μέσα μας.

Την φράση που επικρατεί στην εποχή μας, "φταίει η κοινωνία", την ζούμε και μεις οι Χριστιανοί. Λέμε ότι φταίνε οι "άθεοι" που δεν πιστεύουν οι άνθρωποι στον Θεό! Δεν στρεφόμαστε ποτέ προς τον εαυτό μας για να διαπιστώσουμε ότι το πρόβλημα είμαστε εμείς και όχι οι άλλοι. Γιατί, κατά την ορθόδοξη μαρτυρία, εμείς είμαστε η κόλαση των άλλων και όχι οι άλλοι δική μας κόλαση. Η αλλοίωση της ορθοδόξου ζωής βρίσκεται πρώτα μέσα μας. Ο εμπαθής άνθρωπος είναι ήδη εκκοσμικευμένος, εκδυτικοποιημένος. Η εκκοσμίκευση δεν είναι τίποτε άλλο παρά η πεπτωκυία φύση μας.

Ξέρουμε καλά από την ιστορία της Ορθοδόξου Εκκλησίας μας ότι ο Χριστιανός μπορεί να ζήση το ίδιο καλά σε όλα τα καθεστώτα. Γι΄ αυτόν που ζη σύμφωνα με τα παραγγέλματα του Χριστού ο Νέρων, ο Διοκλητιανός, ο Μ. Κωνσταντίνος, ο Ιουλιανός ο Παραβάτης κλπ. είναι το ίδιο. Δεν τον εμποδίζουν σε τίποτε να ζήση το Ευαγγέλιο στην ζωή του. Η εν Χριστώ ελευθερία, που είναι αποδέσμευση από τον θάνατο, την αμαρτία και τον διάβολο, βιώνεται σε όλες τις χώρες του κόσμου και κάτω από τις χειρότερες κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες. Η προς Διόγνητον επιστολή του Β΄ αιώνος είναι εκφραστική. Οι Χριστιανοί "πατρίδας οικούσιν ιδίας, αλλ’ ως πάροικοι` μετέχουσι πάντων ως πολίται και πανθ’ υπομένουσιν ως ξένοι` πάσα ξένη πατρίς εστιν αυτών και πάσα πατρίς ξένη... Επί γης διατρίβουσιν, αλλ’ εν ουρανώ πολιτεύονται. Πείθονται τοις ωρισμένοις νόμοις και τοις ιδίοις βίοις νικώσι τους νόμους". Επίσης, όπως ελέχθη προηγουμένως, ο Κύριος είπε ότι οι μαθητές Του θα παραμείνουν πρόβατα και εν μέσω λύκων.

Στο σημείο αυτό θα ήθελα να υπομνήσω τον λόγο του αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου: "η ύβρις ουκ από της γνώμης των υβριζόντων, αλλ’ από της διαθέσεως των πασχόντων ή συνίσταται ή απόλλυται` οίον τι λέγω` ύβρισέ σε πολλά ρητά και άρρητα` αν καταγελάσης των ύβρεων ουχ υβρίσθης` ου γαρ από της μανίας των υβριζόντων, αλλ’ από της ασθενείας των υβριζομένων αι ύβρεις και αι των ύβρεων ατιμίαι συνίστανται` αν ουν ειδώμεν φιλοσοφείν, ουδέ υβρίζεσθαι δυνάμεθα, ουδέ πάσχειν τι των δεινών".

Συνηθίζουμε να βλέπουμε παντού εχθρούς, που είναι έτοιμοι να μας κατασπαράξουν. Αυτό δείχνει την ανυπαρξία αυτογνωσίας και αγάπης. Δεν υπάρχει ούτε αυτογνωσία ούτε αγάπη προς τον πλησίον. Ο Χριστός δεν έβλεπε ποτέ τον άνθρωπο σαν εχθρό, αλλά σαν άρρωστο που έπρεπε να θεραπευθή. Το ίδιο κάνουν και οι άγιοι της Εκκλησίας.

δ) Όταν χρειασθή να μιλήσουμε, τότε ο λόγος που θα χρησιμοποιηθή πρέπει να είναι λόγος του Λόγου, έκφραση βαθυτάτης ησυχίας και ουσιαστικά αποκάλυψη Θεού, ώστε να μη κάνουμε κανένα κακό στους ανθρώπους και στην Εκκλησία. Η μαρτυρία και το μαρτύριο των αγίων μαρτύρων ήταν κυρίως και προ παντός καρπός θεωρίας. Οι άγιοι απέκτησαν εσωτερική αίσθηση του Θεού, αξιώθηκαν να δουν τον Θεό και έδωσαν την μαρτυρία γι’ Αυτόν τον "γνωστό" Θεό. Αν δεν έχουμε αποκάλυψη ή θεωρία, δεν μπορούμε να μιλάμε εύκολα. Αλλά και αν ακόμη δεν φθάσαμε σε αυτή την κατάσταση, τουλάχιστον να καθοδηγούμαστε από ανθρώπους που βιώνουν αυτήν την ζωή της Εκκλησίας. Πρέπει κάποτε να μάθουμε ότι έχουμε ανάγκη να λαμβάνουμε διαβεβαίωση του αγώνος, των λόγων και των πράξεών μας από αγίους που ζουν μέσα στην αποκάλυψη και έχουν εγγύτητα προς τον Θεό, ενότητα μαζί Του. Πόσοι από μας κατέθεσαν τις πράξεις και τους λόγους τους σε συγχρόνους θεόπτας Πατέρας για να τις ανακρίνουν;

Πέρα από αυτά, ας μου επιτραπή να υπομνήσω και έναν άλλο τρόπο δράσεως σε αυτούς τους συγκεχυμένους και πολυτάραχους καιρούς. Αντί να αντιπαρατιθέμεθα προς τους λεγομένους "αθέους" και εχθρούς της Εκκλησίας, παρασυρόμενοι στις ανθρωποκεντρικές διαμάχες, έστω προς χάριν του λαού, που δεν γνωρίζει και δεν μπορεί να αμυνθή, θα πρέπει να προχωρήσουμε σε μια ουσιαστική δουλειά. Να προσφέρουμε υγεία στον λαό. Δηλαδή να του αποκαλύψουμε το ορθόδοξο πνεύμα, να μεταμορφώσουμε τον λαό με το ορθόδοξο φρόνημα. Να τον βοηθήσουμε να φθάση στην προσωπική γνώση του Θεού, οπότε τίποτε δεν θα μπορέση να τον κλονίση.

Καμιά ανθρώπινη δύναμη, όσο εμπαθής κι αν είναι, δεν θα μπορέση να τον επηρεάση. Να εισαγάγουμε τον λαό στην αποφατική μέθοδο της ορθοδόξου θεολογίας, τόσο στην διδασκαλία όσο και στην ζωή. Και επειδή αυτή η γνώση του Θεού προσφέρεται κυρίως δια της προσευχής, η οποία δεν αποξενώνεται από την Μυστηριακή ζωή και ιδίως την Θεία Κοινωνία, θα πρέπη να ενδιαφερθούμε σοβαρά για την είσδυση των πιστών στον γνόφο της νοεράς προσευχής.

Να ενδιαφερθούμε σοβαρά, ώστε στους πιστούς μας να χαραχθή το όνομα του Κυρίου Ιησού στην καρδιά τους και όχι το χάραγμα του θηρίου "επί της χειρός αυτών της δεξιάς ή επί των μετώπων αυτών" (Αποκ. ιγ΄, 16), και έτσι να συμπεριληφθούν μεταξύ "των πεπελεκισμένων δια την μαρτυρίαν Ιησού οίτινες... ουκ έλαβον το χάραγμα επί το μέτωπον αυτών και επί την χείρα αυτών" (Αποκ. κ΄, 4). Γιατί μόνον όσοι έχουν νοερά προσευχή θα αποφύγουν το χάραγμα του θηρίου της Αποκαλύψεως και θα έχουν την εν Χριστώ ελευθερία, δηλαδή την αιώνια ζωή. Αυτό όμως απαιτεί σοβαρή δουλειά και εμείς είμαστε διατεθειμένοι να ασχολούμαστε με τις εύκολες δουλειές. Αρκούμαστε σε λεκτικές, φραστικές αντιθέσεις. Αυτό όμως δεν προσφέρει τίποτε, ιδίως στους σημερινούς ανθρωποκεντρικούς καιρούς. Περισσότερο κακό παρά καλό προσφέρουν στην Εκκλησία.

Με όσα έγραψα ήθελα να προσφέρω στο λαό μια άλλη αίσθηση των πραγμάτων. Να δούμε την επίθεση του κόσμου εναντίον της Εκκλησίας και την επίθεση της Εκκλησίας εναντίον του κόσμου από μια άλλη πλευρά. Γιατί πιστεύω ακράδαντα ότι σήμερα χρειάζονται ορθόδοξες αισθήσεις. Από αυτές έχουμε ανάγκη. Δεν μπορούμε με κίνητρα, κριτήρια και σκέψεις κοσμικές να αγωνιζόμαστε για την διαφύλαξη της Ορθοδόξου Παραδόσεώς μας. Δεν αντέχουν αυτά στον χρόνο και στην αιωνιότητα.

Και μια που τόνισα προηγουμένως ότι πρέπει να πλησιάζουμε συγχρόνους αγίους ερημίτες, ησυχαστές, στάρετς, που βλέπουν καθαρότερα τα πράγματα, θα ήθελα να τελειώσω με μερικούς λόγους που άκουσα από τέτοιους αγίους ανθρώπους, που μπορούν να βοηθήσουν.

"Τελικά οι βλαμμένοι βλάπτονται".

"Ας αφήσουμε τους "αθέους" να κάνουν την δουλειά τους, για να μας αφήσουν και αυτοί να κάνουμε την δουλειά μας".

"Το μεγαλύτερο κακό στην Εκκλησία δεν το κάνουν οι λεγόμενοι "άθεοι", αλλά οι λεγόμενοι "πιστοί"".

"Όταν υπάρχη και ένας άγιος που βλέπει το Άκτιστο Φως δεν υπάρχει κανένας κίνδυνος για την Εκκλησία. Τέτοιοι άγιοι υπάρχουν και σήμερα".


Μάιος 1985
http://podilatesf.blogspot.com/2010/11/blog-post_5728.html